Şema Odaklı Yaklaşım

Şema odaklı yaklaşım, özellikle kişilik bozuklukları söz konusu olduğunda etkili olmayan bazı yaklaşımlara alternatif olarak geliştirilmiş, Bilişsel davranışçı yaklaşım odaklı danışmanlık, Psikodinamik yaklaşım, Gestalt yaklaşımı gibi yöntemlerin çeşitli tekniklerini entegre eden bir psikolojik destek yaklaşımıdır. Her ne kadar başlangıçta borderline ve narsisistik kişilik bozukluklarının çalışmalarında kullanılacak bir yöntem olarak oluşturulduysa da, son yıllarda yapılan araştırmalar, Şema Odaklı Psikolojik Danışmanlığın depresyon, ilişki problemleri, kaygı sorunları ve öz-farkındalık gibi alanlarda da oldukça etkili olduğunu ortaya koymaktadır.

Şema odaklı çalışmalarda şema kavramı, travmatik çocukluk deneyimleri sonucu kendimize ya da çevremize dair oluşan negatif inançlar, duygular ve bunlar ile ilişkili olan beden duyumları için kullanılmaktadır. Aslında şemalar zihnin hızlı bir şekilde karar almasına yardımcı olan düşünce kalıplarıdır. Pozitif de olabilir negatif de… Örneğin kuş kelimesini duyduğumuzda zihnimiz kuşlara dair bildiği her ne varsa onlardan yola çıkarak basit bir taslak oluşturmaktadır: iki ayaklı, kanatlı, tüylü, gagası olan, uçabilen hayvan. Kimimizde bu taslakla birlikte ortaya çıkan olumlu duygular ve eşlik eden beden duyumları vardır. Bu taslaklar sayesinde düşünme, karar alma ve iletişim gibi süreçler çok daha hızlı gerçekleşmektedir. Aynı durum kendimiz ve çevremiz ile ilgili oluşturduğumuz negatif inançlar için de geçerlidir. Eğer temelde “dayanıksızım” gibi bir inancımız varsa göreceli olarak “riskli” ya da “zorlu” durumlar karşısında hızlıca karar verip (bazen bilinçli, bazen bilinçdışı) o durumdan kaçınmak için elimizden geleni yapabiliriz. Bunu yaparken kaygı duygusuna eşlik eden kalp çarpıntısı ya da baş dönmesini duyumsayabiliriz.

Şemalar, çocuklukta ve ergenlikte hayatta kalmamızı kolaylaştıran baş etme biçimlerini ortaya koymamıza yardımcı olurlar. Örneğin, duygusal yoksunluk şemasına sahipsem, temelde değersiz ya da sevilmez olduğuma inanıyor olabilirim. Çocuk halimle değersiz olduğuma inanmak benim için koruyucu bir etki yaratabilir. Değersiz olduğuma inanıyorsam, ilgi görmek için etrafımdaki insanları memnun etmenin benim birincil görevim olduğunu düşünebilir ve bunun için çaba harcayabilirim. Bazen de aksine, değersiz bir çocuk olduğuma inanırsam, ilgi görmek için tuhaf yaramazlıklar yapıp etrafımdaki insanların dikkatini çekebilirim. Tüm bunlar benim bulunduğum ortamda baş etmemi kolaylaştırır ve beni hayatta tutar.

Genetik miras ve erken dönem bağlanma yaşantılarıyla oluşmaya başlayan şemalar, her ne kadar çocuklukta koruyucu etkiye sahip olsa da yetişkinlikte çoğu zaman uyum bozucu olmaktadır. Şemaları, atmaya kıyamadığımız eski ama çok rahat ve güvende hissettiren t-shirtlere benzetebiliriz. Evdeyken giydiğimizde iyi; ama dışarı çıktığımızda tuhaf hissettiren yırtık pırtık tişörtler gibi… Keşke hiç çıkarmasak, her yere onlarla gidebilsek deriz. Ama herhangi bir ilişki içerisindeyken bu yırtık pırtık şemaların evdeki kadar iyi hissettirmediğini fark ederiz.  

İşte, Şema Odaklı Yaklaşım hepimizin üzerine giydirilmiş olan şemalarla şekillenen çekirdek “yaşam örüntülerine” sahip olduğunu ve bu örüntüleri fark edip değiştirmedikçe yaşamımız boyunca aynı duygu, davranış ya da ilişki kalıpları içerisinde tekrarlayan bir döngüde olacağımızı söyler. Hayatımızın bir döneminde “Ben bu filmi daha önce izlemiştim.” “Neden hep böyle şeyler benim başıma geliyor?” “Hayatıma giren farklı insanlarla neden hep aynı şeyleri yaşıyorum?” gibi şeyler söylemişizdir. Hatta çoğu zaman bu cümleleri “evet artık bu sefer farklı” ya da “artık her şey farklı olacak” diye düşündük ve de buna içten içe inandıktan bir süre sonra tekrar kurmaya başlamışızdır. Şema odaklı çalışmalar, bu yaşam örüntülerini, şemalarımızı ve şemaları oluşturan travmatik yaşantıları fark edip yeniden anlamlandırmayı ve böylece uyum bozucu döngüyü kırmayı amaçlar.

Peki bu döngüyü kırmayı amaçlayan şema odaklı süreç nasıl ilerler?

Öncelikle Şema Odaklı Psikolojik Danışmanlığın uzun soluklu bir süreci kapsadığını vurgulamak gerekir. Genellikle 1-3 yıl süresince haftalık görüşmelerle çalışma süreci devam eder. Ancak danışanın ihtiyacına göre görüşme sıklığı ve sürecin uzunluğu değişebilir. Bazen bazı danışanlarla bir yıl gibi bir sürede çalışma sonlandırılabilirken, bazen bu süre üç yılı aşmaktadır.

Şema odaklı süreçteki en önemli unsur şema farkındalığıdır diyebiliriz. Şema yaklaşımının kurucusu J. E. Young temelde 18 şema var olduğunu söylemiştir. Bunlar, Terk Edilme, Güvensizlik, Duygusal Yoksunluk, Kusurluluk, Sosyal İzolasyon, Bağımlılık, Dayanıksızlık, İç İçelik, Başarısızlık, Haklılık, Yetersiz Özdenetim, Boyun Eğicilik, Fedakarlık, Onay Arayıcılık, Karamsarlık, Duyguları Bastırma, Yüksek Standartlar ve Cezalandırıcılıktır.

Danışanlar, çalışma sürecinin başlarında gerek uzmanın değerlendirmeleri ve gerekse ölçek uygulamalarıyla kendilerinde hangi şemaların baskın olduğunu fark etmeye başlarlar. Şemaların özellikleri, şemalar ile baş etme stratejileri ve gerekirse modlar hakkında bilgi edinirler. Şemaların ve şemalarla baş etme biçimlerinin, yaşadıkları sorunlar üzerindeki etkilerine dair yavaş yavaş farkındalık geliştirirler. Bazen şemaların neden olduğu irrasyonel otomatik düşünceleri yakalama ve rasyonel düşünce geliştirme ile ilgili bilişsel stratejiler kullanılırken, bazen de danışanın ihtiyacına göre yine Bilişsel Terapinin tekniklerinden olan şemalara ya da baş etme biçimlerine dair fayda-zarar analizi, şema geçerliliğini kanıt-karşı kanıt ile test etme ve şema günlüğü tutma gibi teknikler kullanılır.

Çalışma sürecinin ilerleyen aşamalarında ise danışanın hazır bulunuşluluğuna göre şemaları oluşturan travmatik yaşantıları, imajinasyon yoluyla duyarsızlaştırma ve yeniden anlamlandırma çalışmalarına geçilebilir. Bu süreçlerde amaç imajinasyon yoluyla danışanın ilgi, sevgi, bilgi, korunma ya da bakım gibi çocuklukta karşılanmamış ihtiyaçlarını karşılamak ve böylece anının yetişkin rasyonalitesi ile sinir sisteminde yeniden işlenmesini sağlamaktır. Bunlara ek olarak şema odaklı çalışan uzman, Gestalt tekniklerinden biri olan boş sandalye tekniğini de sıklıkla görüşmelerde kullanmaktadır. Bu teknikle sıklıkla danışanların şemalarla baş etme biçimlerini yansıtan şema modlarının farkındalığını sağlama ve şemanın etkisinden kurtulmuş sağlıklı yetişkin modunu güçlendirmek amaçlanmaktadır.  

Şemalar hakkında daha detaylı bilgi için Psikonet Yayınları’ndan çıkan Hayatı Yeniden Keşfedin isimli kitaptan faydalanabilirsiniz. Aynı zamanda şema modları için de yine Psikonet Yayınlarının Mod Terapisi Diğer Yollardan Gitmek: Yaşam Örüntülerini Anlamak ve Değiştirmek isimli kitabından bilgi edinebilirsiniz.